رنگ کیفیتی است که از ظاهر چیزی دیده می‌شود مانند سفیدی، سرخی، سبزی، زبیدی1 و…. تاج العروس گفته است: رنگ کیفیتی است که از قرمزی و زردی و جز آن به وسیله چشم درک می‌شود.2 ابن‌منظور در این باره گوید: رنگ هیأتی است چون سیاهی و قرمزی، رنگ هر شئ چیزی است که باعث تمایز آن شئ‌از شئ دیگری می‌شود.3 بنابراین باید گفت که رنگ از مفاهیم بسیار واضح و معروف درمیان عرف و فرهنگ‌های عمومی است، به گونه‌ای که برخی از اهل لغت نیازی به تعریف آن ندیده‌اند.4 نکته مهم تفاوت آن با نور است، که در قسمت بعد بدان می‌پردازیم.

مفهوم نور نیز چون رنگ از نظر عرفی بسیار بدیهی و غیر قابل نیاز به توضیح است. شیخ سهروردی در این‌باره می‌فرماید: «ان النور لایحتاج الی تعریف…، لا شئ‌اظهر من النور فلا شئ اغنی منه عن التعریف»5؛ نور به تعریف احتیاج ندارد؛ زیرا هیچ چیزی ظاهرتر از نور نیست. از این رو هیچ چیز در تعریف بی‌نیاز‌تر از نور نیست

علامه طباطبایی می‌فرماید: مفهوم نور واضح است. نور چیزی است که به وسیله آن اجسام ستبر و متراکم، قابل رؤیت می‌شوند.7

برخی از پژوهشگران در تعریف نور از دیدگاه علم فیزیک گفته‌اند: تابش مرئی الکترو‌مغناطیس است که در خلأ‌با سرعت298000 کیلومتر در ثانیه انتشار پیدا می‌کند.8

نرمان. مان، درباره مفهوم فیزیکی نور گوید: درباره نور چنین تصور می‌شود که از ترکیب امواج الکترو مانیتیک و امواج انرژیِ‌نورانی که از یک منبع مثل خورشید سرچشمه می‌گیرد، تشکیل می‌شود.9

نیوتن دانشمند معروف قرن هیجدهم، نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد. این امر را به وسیله گردش صفحه معروف خودش آزمود و ثابت کرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذارند.10 البته تعبیر دهخدا خالی از تسامح نیست و صحیح ـ‌همانگونه که مان و دیگران گفته‌اند‌ـ این است که گفته شود نور سفید، مجموعه هفت نور و یا به تعبیر دقیق‌تر، مجموعه همه امواج نوری است.11

در اینکه نور و رنگ تفاوت دارند یا نه، پاسخ‌های گوناگونی از سوی فلاسفه و دانشمندان داده شده است. صدر المتألهین در این باره گوید: برخی بر این باوراند که رنگ، حقیقتی ندارد و کلیه رنگها خیالی‌اند و سفیدی به نور و سیاهی به ظلمت باز می‌گردد و دیگر رنگها از تفاوتی که در ترکیب اجسام شفاف با هوا وجود دارد، تخیل می‌شوند. ولی پژوهشگران گویند که رنگها کیفیّاتی حقیقی هستند؛ گرچه در مواردی تخیلی‌اند.12

ملا صدرا نور و رنگ را چون ماهیت و وجود می‌داند که در هر شی‌ای بالذات، یکی هستند و به اعتبار متغایر.13

ملاصدرا در توضیح مطلب فوق گوید: زیرا مفهوم نور به وجود خاصی که عارضِ‌برخی از اجسام می‌شود، باز می‌گردد و ظلمت یعنی عدم آن وجود خاص؛‌و سایه یعنی عدم فی الجمله آن وجود خاص؛‌رنگ، ترکیبی است با صورت‌های مختلف میان حاملِ‌این وجود نوری و حامل عدم آن. وی در ادامه با اشاره به ضعف سخن کسانی که رنگها را زاید بر مراتب ترکیب نورها می‌دانند، نتیجه گرفته که هم صحیح است بپذیریم نور، ظهور رنگ است و هم صحیح است که بگوییم نور، رنگ نیست. زیرا از آن جهت که نور است، مختلف نیست و ترکیب با عدم یا ظلمت در آن راه ندارد، به خلاف رنگها که مختلف‌اند.14

نتیجه‌ای که به طور خلاصه از سخن ملاصدرا می‌توان گرفت، این است که نور و رنگ دو‌مفهوم متغایر‌اند ولی مصداقاً‌یکی هستند. بنابراین تفکیک دقیقی از آنها در جهان خارج نمی‌توان ارائه کرد.

شهید پاک‌نژاد ضمن بحث از رنگ سفید گفته است: «قرآن هم اولین اشعه‌های ارسالی از طرف خورشید را به رنگ سفید معرفی فرموده: «کلوا واشربوا حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود» (بقره، 2/187)

وی در دنباله مطلب، طی نتیجه‌ای که از کاربرد رنگ‌های سفید در قرآن گرفته، می‌گوید: «به طوری که ملاحظه فرمودید، بسط دانه رنگ سفید از ظاهر جماد هست تا رخساره بهشتیان…»15چنانکه پیداست ایشان بر اشعه‌های ارسالی از سوی خورشید به زمین و نور رخسار بهشتیان، رنگ اطلاق کرده است.

برخی از محققان در توضیح رنگ‌های اصلی و منشأ نور سفید گفته‌اند: «رنگ‌های اصلی… هفت رنگ است… نیوتن… نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد… و ثابت کرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذراند.»16

در عبارت فوق، نور سفید مجموعه هفت رنگ دانسته شده است. برخی دیگر در این باره گفته‌اند: «آنچه ما رنگ می‌نامیم، به درازای موج نور بستگی دارد. چنانکه طول موج رنگ قرمز بیش از سایر رنگهاست و بنفش دارای کوتاه‌ترین طول موج می‌باشد و درازای رنگ‌های دیگر، میان این دو مقدار است.»17

بنابراین متوجه می‌شویم که دانشمندان علوم تجربی نتوانسته‌اند تمایز دقیق و آشکاری میان نور و رنگ بیان کنند و با نوعی تسامح از آن گذشته‌اند، اما کسانی چون ملا‌صدرا تفاوت میان آنها را بیان کرده‌اند.

در قرآن از رنگ‌های زرد، سبز، سفید، قرمز و سیاه به صراحت یاد شده و از رنگ‌های دیگر به اجمال.

جدای از رنگ‌های طبیعی و حسی، از رنگ دیگری نیز در قرآن سخن به میان آمده و آن رنگ الهی است. در آیه 138 سوره بقره در این باره می‌خوانیم: «صبغةاللّه ومن احسن من اللّه صبغة ونحن له عابدون»؛ رنگ خدایی [بپذیرید] و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر؟! و ما تنها او را می‌پرستیم.

این آیه، دنباله آیاتی است که خداوند از مردم خواسته است، به او و دستورات وحیانی او که بر رسول خدا(ص) و دیگر پیامبران نازل کرده، ایمان بیاورند و از تفرقه بپرهیزند. در این آیه از چنین ایمانی، به رنگ الهی تعبیر شده است.18

رنگ‌هایی که به اجمال یاد شده‌اند:

در قرآن مجید ضمن چند آیه به بسیاری از رنگ‌های موجود در طبیعت اشاره شده است:

«الم تر ان الله انزل من السماء‌ماءً فاخرجنا به ثمرات مختلفاً‌الوانها…. ومن الناس والدواب والانعام مختلف الوانه کذلک انما یخشی اللّه من عباده العلماء‌ان الله عزیز غفور»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد که از آن میوه‌هایی رنگارنگ بر آوردیم…؟! و از انسان و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگ‌های مختلف آفریدیم. حقیقت این چنین است که از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می‌ترسند. خداوند عزیز و غفور است.

«ومن آیاته خلق السموات والارض واختلاف السنتکم والوانکم إن فی ذلک لآیات للعالمین»؛ و از جمله نشانه‌های خداوند، آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت زبانها و رنگ‌های شماست. در این موضوع، نشانه‌هایی است برای اندیشمندان.

شهید پاک‌نژاد درباره شگفتیها و وجه اعجازی این دو آیه گوید:

الف) به رنگ‌های گوناگون جمادات و نباتات و حیوانات اشاره شده است.

ب) در رأس هر سه مطلب یعنی در آغاز آیه، سخن از نزول باران است و به دنبال آن، ابتدا به رنگ‌های نباتات و بعد جمادات و آنگاه انسان و جنبندگان و انعام اشاره شده است. و ما می‌دانیم رابطه نباتات با آب باران و رنگها، بیشتر از جمادات و جمادات بیشتر از انسان و جنبندگان و انعام است. بدین معنا که با نزول باران ـ‌که در هر عمل شیمیایی وجود آب لازم است‌ـ گیاهان، رابطه رنگی فتوسنتزی کلروفیلی داشته و جمادات با عوالم شیمیایی رنگین شده و حیوان و انسان نیز با اعمال شیمیایی مخصوص، پیگمانها و رنگدانه‌های خود را می‌سازند و قرآن به هر سه قسمت اشاره کرده است.19

«وما ذرأ لکم فی الارض مختلفاً‌الوانه ان فی ذلک لایة لقوم یذکرون»؛ و آنچه را که خداوند برای شما در زمین به رنگ‌های مختلف آفرید [نیز مسخر شما ساخت] در این موضوع، نشانه روشنی برای گروهی که متذکر می‌شوند، وجود دارد.

واژه «ذرأ» به معنای «خلق»20 و «ما ذرأ» شامل کلیه نعمت‌هایی است که خداوند متعال در روی زمین برای رفاه انسان ایجاد و در اختیار او قرار داده است. طبرسی ذیل این آیه گوید: «یعنی خداوند برای پایداری بدنهای شما پوشیدنیها و خوردنیها و مناکح را در زمین آفرید. این آیه شامل انواع حیوانات و نباتات و معادن و جز آن از نعمتها می‌گردد.»21

«ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللاً‌یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء‌للناس ان فی ذلک لایة‌لقوم یتفکرون»؛ سپس از تمامی ثمرات و شیره گلها بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، براحتی بپیما. از درون شکم آنها نوشیدنی‌ای با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن برای مردم شفاست. به یقین در این موضوع، نشانه روشنی برای اندیشمندان وجود دارد.

از آنجایی که خداوند مهربان به حالت‌های مختلف انسانی و گرایش‌های گوناگون او نسبت به رنگ خوردنیها و نوشیدنیها توجه داشته، عسل را نیز به رنگ‌های متفاوتی خلق و در اختیار انسان قرار داده است. و این واقعیتی است که نوع بشر از قدیم الایام تا کنون رعایت می‌کرده، سفره غذای خویش را با خوردنی‌های متفاوت و ملوّن، تزیین می‌کرده است. و امروزه هم انسان از راه عناصر طبیعی و یا غیر طبیعی و به وسیله مصنوعات شیمیایی یا ترکیبی از محصولات طبیعی و شیمیایی به رنگ غذاها و نوشیدنیها و تزیین آنها می‌پردازد. شهید پاک‌نژاد درباره رنگ‌های مختلف عسل که متأثر از گیاه مورد استفاده زنبور است، گوید:

«بر حسب آنکه زنبور بر چه گلی و ثمره‌ای نشسته و از آن بهره‌ای برای بوجود آوردن عسل برداشته، رنگ آن تفاوت می‌کند. چنانچه عسل گلِ‌زیزفون (شیر‌دار)، قهوه‌ایِ‌تار، و از زیزفون نقره‌ای، سفید، از شمشاد، بی‌رنگ، از تیره خردلها، زرد رنگ (خردل سفید با رنگ سفید)، از مارچوبه و تیره ماش و باقلا، مایل به سبز، و از phacelie، عسل سفید و از فامیل Pseudoacasia، سفید، از سوفراژ اپونیکا، زرد، از شبدر سفید، سفید، از اسپرسها، سفید، از نعناعیان، عسل روشن، از رومادنیها، زرد طلایی، از بادرنجویه، عسل سفید، [از] تمشک، سفید [از] گل گاو‌زبانیان، روشن، [از] سارازینها، قرمز، [از] گالئوبسیها، خرمایی رنگ، [از] پیسین‌لی (pissenlit)، خوشرنگ طلایی، [از] سانتوره، آبی مایل به سبز، [از] فروگینوم، سفید، [از] آویکولار، کم رنگ، [از] ارالیاسه‌ها، سفید، [از] نارنج‌ها، سفید، [از] شوندها، سفید و حتی نوعی ساپین داسه‌ها، عسل سیاه رنگ می‌دهند.»22

از آیه 69 سوره نحل بخوبی می‌توان فهمید که میان رنگ گلها و محصولی که زنبور عسل تولید می‌کند، ارتباط مستقیمی وجود دارد. حتی برخی گویند که در آیه شریفه به این نکته توجه شده که رنگ عسل در تأثیر بر بیماریها دخالت دارد و به علاوه در آیه مزبور به طور ضمنی اشاره شده که عسل در زمره شیرینی‌هاست. زیرا رنگ گلها از قندهای گیاهی است و بالتبع محصول آن یعنی عسل هم شیرین خواهد بود. دکتر پاک‌نژاد در این باره گوید:

«در اینجا توجه فرمودید که قرآن بین رنگ گل‌هایی که از آن بهره‌برداری شده و رنگ عسلها چگونه ارتباط برقرار کرده و چگونه عسل را در زمره غذاهای شفا‌بخشی در آورده که رنگشان در این امر دخالت دارد. و نیز عسل را جزو شیرینی‌ها محسوب داشته؛‌زیرا همان‌طور که گفتیم رنگ گلها نیز از قندهاست.23

شهید پاک‌نژاد در جایی دیگر مشابه مطالب پیشین را گفته و افزوده است که: اثر درمانی هر‌عسلی، اثر درمانی همان گیاهی است که از آن ساخته شده است: «در آیه مربوط به عسل [آیه 69 سوره نحل] شفای آن را بسته به رنگ عسل دانسته؛‌و چون رنگ عسل بیشتر مربوط به رنگ و اثر گیاهی است که مورد استفاده زنبور قرار گرفته، از این رو شفای هر رنگی از عسل، اثر شفا دهندگیِ‌همان گیاهِ‌مورد استفاده را دارد.24

«الم تر انّ الله انزل من السماء‌ماءً فسلکه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً‌مختلفاً‌الوانه…»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی وارد زمین نمود، سپس با آن زراعتی به عمل آورد که رنگ‌های گوناگونی دارد؟!

رنگ‌هایی که به تفصیل یاد شده‌اند:

رنگ زرد انواع متنوعی دارد و تمامی آنها زیبا نیست. در قرآن مجید از رنگ زرد و برخی از انواع آن سخن به میان آمده و تعدادی از مصادیق زشت و زیبای آن به تصویر کشیده شده است:

قرآن کریم به زرد گاوی و به تعبیری زرد لیمویی در آیه69 سوره بقره این‌گونه اشاره فرموده است: «صفراء‌فاقع لونها تسّر الناظرین». این آیه در دنباله آیات67 و68 سوره بقره درباره ویژگی‌های گاوی بوده که خداوند در راستای یافتن قاتل فردی از قوم حضرت موسی(ع) دستور ذبحش را به آنان داده بود و این قومِ‌کوته فکر با پرسش‌های مکرر خود ـ‌که بهانه‌هایی بیش نبود‌ـ به دنبال دانستن خصوصیات دقیق آن گاو بودند و سرانجام با آنکه به اطلاعات مورد نظر خویش رسیدند، ولی تمایلی به انجام تکلیف الهی نداشتند: «فذبحوها وما کادوا یفعلون» (بقره، 2/71) زیرا قیمت گاوی که می‌بایست به ذبحش بپردازند، بسیار زیاد بود. اما سرانجام از روی نیتی زشت و پلید به این کار اقدام کردند؛ زیرا به حضرت موسی(ع) سوء‌ظن داشتند و می‌پنداشتند که آن حضرت قاتل واقعی است و امیدوار بودند با ذبح آن گاو آن حضرت رسوا شود.25

مرحوم فیض کاشانی در مورد این آیه و رنگ گاو مورد نظر که با ویژگی «صفراء‌فاقع» معرفی شده، گفته است: مقصود از «صفراء‌فاقع» زرد زیباست که نه از کمیِ‌رنگِ‌زرد به سفیدی بزند و نه از پُری به سیاهی.26 شهید پاک‌نژاد این نوع از رنگ زرد را لیمویی دانسته و گفته است: «در اینجا تأییدیه قرآن مجید را درباره این مطلب ذکر کنیم که نوعی از رنگ زرد لیمویی مخصوص را بهجت آورد و مسرت‌بخش دانسته، می‌فرماید: «صفراء‌فاقع لونها تسر الناظرین…»27

شهید پاک‌نژاد درباره ویژگیها و خواص گاو زردی که در قرآن مجید از آن یاد شده، گفته است:

1. رنگ مسرت‌آور بر دوشنده شیر اثر مطلوب می‌گذارد و باعث می‌شود دوشیدن شیر بهتر انجام گیرد. و این اشاره به اثر روانی رنگ است که اسلام بدان اشاره کرده است.

2. رنگ زرد مخصوصی، فرار دهنده پشه‌هاست و ممکن است گاوهایی که چنین رنگی دارند از حملات پشه‌ها در امان و مصون باشند و به نوعی از بیماری که ناقل آن پشه است، محفوظ بمانند و بالتبع انسان را هم دچار نسازند.

3. به طور کلی ممکن است گاو زرد، مصونیت مخصوصی در برابر برخی از بیماری‌های مشترک میان انسان و دام داشته باشد و در نتیجه برای انسان، پر‌فایده‌تر باشد و زیان کم‌تری به او برساند.28

4. آنچه یقینی است نه احتمالی، اینکه نسبت ترکیبات شیر بر حسب رنگ موی انسان متغیر است. و این حاصل تحقیقات دودانشمند غربی به نام‌هایVernots و Beavrel است. آنان با زحمات زیاد خود، دنیای دانش را آگاه ساختند که ترکیبات متغیر شیر با رنگ مو [ی] انسان ارتباط دارد. برای اسلام این افتخار بس که14 قرن قبل به اثر رنگ در دگرگونی ترکیبات شیر حتی در چهار‌پایان اشاره کرده است.29

وی در ادامه درباره برتری شیر گاو زرد گوید: «در کتاب‌های اسلامی مبحثی است تحت عنوان استحباب اختیار گوسفند سیاه و گاو زرد برای شیر و خوردن با عسل و خرما. گمان نمی‌کنم این بحث در تحولات علوم جدید تغذیه هنوز وارد شده باشد که شیر گاو زرد و گوسفند سیاه از شیر گاو سیاه و گوسفند سفید بهتر است. به هر حال، ذکر این نکته که شیر با عواملی از جمله رنگ حیوان ارتباط کمی و کیفی دارد، از معجزات قرآن است.»30

قرآن مجید به این نوع از رنگ زرد در آیه20 سوره حدید و آیه51 سوره روم و21 زمر اشاره کرده است. در سوره حدید در نکوهش زندگی دنیوی و عدم ثبات و ناپایداری آن به همراه تمثیلی می‌فرماید: «اعلموا انما الحیوة الدنیا لعب و لهو وزینة وتفاخر بینکم وتکاثر فی الاموال والاولاد کمثل غیث اعجب الکفار نباته ثم یهیج فتراه مصفرا ثم یکون حطاماً…»؛ بدانید زندگی دنیا بازیچه و لهو و زینت و فخر فروشی و زیاده‌طلبی در اموال و اولاد است همانند بارانی که برزگران را به شگفتی می‌اندازد. آنگاه آن زراعت به تحرک می‌افتد، پس آن را زرد می‌بینی و بعد خشک می‌گردد.

در آیه51 سوره روم بعد از آنکه به نشانه رحمت الهی یعنی زنده شدن زمین پس از مرگ آن اشاره شده، آمده است: «ولئن ارسلنا ریحاً‌فرأوه مصفرّاً‌لظلوا من بعده یکفرون»؛ و اگر بادی بفرستیم و باغ خود را زرد و پژمرده ببینند، راه کفران پیش می‌گیرند.

در آیه21 سوره زمر آمده است: «الم تر ان اللّه انزل من السماء‌ماءً فسلکه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً‌مختلفاً‌الوانه ثم یهیج فتریه مصفراً‌ثم یجعله حطاماً…»؛ آیا نمی‌بینی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی وارد زمین کرد؟! سپس با آن زراعتی به عمل می‌آورد که رنگ‌های مختلفی دارد. آنگاه آن زراعت به تحرک می‌افتد، سپس آن را زرد می‌بینی. بعد خداوند آن را خشک می‌گرداند.

با توجه به سخن جمعی از مفسران به رنگ زرد شتری در آیه 32 و33 مرسلات، که در توصیف رنگ و شراره‌های آتش دوزخ است، این‌گونه اشاره شده است: «انها ترمی بشرر کالقصر. کانه31 جمالت32 صفر33»؛ آن آتش شراره‌هایی از خود پرتاب می‌کند [که در بزرگی] چون قصر و [در رنگ] گویی شتران زرد رنگ است.

شهید پاک‌نژاد درباره اثرات روانی و تأثیرات زیستی رنگ زرد می‌نویسد: «پشه و بسیاری از حشرات از رنگ زرد گریزانند و بعضی [در] باغها [یِ خود] برای دور شدن حشرات لامپ‌های زرد ساخته‌اند.34

وی در جایی دیگر درباره خواص رنگ زرد گوید:

زرد: گرم کننده است؛‌رنگ خوشخویی و خوشحالی است. آزمایشات پسیکولوژیک ثابت کرده‌اند که رنگ زرد، خوشحالی زیاد می‌بخشد»؛ «زرد: روحانی، ایده‌آل»؛‌«زرد: تحریک کننده فکری است و اثر قابل توجهی در کمبودهای فکری و روحی دارد و برخی از حالات عصبی را آرام می‌نماید.»35؛ «زرد: رنگ خوشخویی و خوشحالی و گرم کنندگی است. اصولاً‌رنگ‌های روشن خوشحالی بخش‌اند. رنگ زرد اگر روشن باشد، نگاه به آن سرور‌آور و خوشحالی بخش است و اگر به نارنجی تمایل پیدا کند، اثر گوارشی نیز دارد و درخشنده و تابان و هیجان‌انگیز و مسکن است و ضربان نبض را به آرامی زیاد می‌کند.»36

شهید پاک‌نژاد درباره حالت و احساس گرما بخشی رنگ زرد و تعدادی از دیگر رنگ‌های روشن گوید:

«با آزمایش ثابت شده که کارگران کارخانجات رختشویی از محل کار خویش که با زرد کمرنگ یا قرمز یا نارنجی روشن رنگین شده، هیچ‌گونه شکایتی از سرما نمی‌کرده‌اند ولی اگر در محیطی که با آبی یا بنفش ـ‌که احساس سرما در انسان ایجاد می‌کند‌ـ ملون شده، کار می‌کردند، از سرما شاکی بوده‌اند.»37

دکتر اردوبادی درباره آثار روانی رنگ زرد گوید: «رنگ زرد، رنگ زنده و فعّال، محرّک و مفرّح است و ایجاد وجد و سرور در بیننده می‌کند به طوری که در قرآن به اثر سرور بخشی آن در انسان اشاره شده است: «انها بقرة صفراء‌فاقع لونها تسر الناظرین»

بنابراین، رنگ زرد که در بالایِ‌حد فاصلِ‌رنگ متعادلی مانند سبز قرار گرفته است، می‌تواند به عنوان یک رنگ محرکِ معتدل پذیرفته شود در حالی که رنگ مادون آن یعنی سبز، رنگ مفرح و آرام بخش است و رنگ نارنجی که در فوق آن قرار گرفته، رنگ مطبوع و محرک است.38

به رنگ سبز در نه آیه قرآن مجید به صراحت اشاره شده است؛ برخی از آنها مربوط به عالم طبیعت و موجودات دنیوی است و برخی مربوط به جهان دیگر و بهشت برین و موجودات آنجاست:

«الم تر انّ اللّه انزل من السما‌ء ماءً فتصبح الارض مخضرة‌انّ اللّه لطیف خبیر»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان آب نازل کرد و بر اثر آن زمین سرسبز گشت؟! خداوند لطیف و آگاه است.

«الذی جعل لکم من الشجر الاخضر ناراً‌فإذا انتم منه توقدون»؛ [خداوند] همانکه برای شما از درخت سبز آتش ایجاد کرد و شما به واسطه آن، آتش می‌افروزید.

«وهو الذی انزل من السماء‌ماءً فأخرجنا به نبات کل شیء‌فأخرجنا منه خضراً‌نخرج منه حباً‌متراکباً…»؛ او کسی است که از آسمان آب نازل کرد و از آن هر نوع روییدنی بر‌آوردیم و از آن، سبزینه‌هایی با دانه‌های متراکم خارج ساختیم.

این آیه مربوط به رؤیایی است که پادشاه مصر در زمان حضرت یوسف(ع) دید. پادشاه مصر گفت: «انی اری سبع بقرات سمان یأکلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات یا ایها الملأ افتونی فی رؤیای ان کنتم للرؤیا تعبرون»؛ من در خواب دیدم که هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده، ای اشراف و اعیان، درباره خوابم نظر دهید اگر تعبیر خواب می‌دانید.

این آیه نیز درباره موضوع آیه پیش و در دنباله آن است: هم سلولی سابق حضرت یوسف(ع) که بعد از آزادی مقرب درگاه پادشاه شده بود، خدمت آن حضرت در زندان رسید و از ایشان درباره تعبیر خواب پادشاه این‌گونه پرسش کرد: «یوسف ایها الصدیق أفتنا فی سبع بقرات سمان یأکلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات لعلی ارجع الی الناس لعلهم یعلمون»؛ یوسف، ای بسیار راستگو، درباره هفت گاو چاقی که آنها را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده نظر ده تا به سوی مردم باز گردم شاید از تعبیر خواب آگاه شوند.

آیات دیگری که در آنها از رنگ سبز سخن به میان آمده، درباره بهشت و بهشتیان است:

«عالیهم ثیاب سندس خضر واستبرق وحلوا اساور من فضة وسقاهم ربهم شراباً‌طهوراً»؛ بهشتیان لباس‌هایی از حریر نازک سبز و دیبای ضخیم بر تن دارند و با دستبندهایی از نقره آراسته شده‌اند و پروردگارشان نوشیدنی‌ای پاکیزه به آنان می‌نوشاند.

«اولئک لهم جنات عدن تجری من تحتهم الانهار یحلون فیها من اساور من ذهب ویلبسون ثیاباً‌خضراً‌من سندس واستبرق متکئین فیها علی الارائک، نعم الثواب وحسنت مرتفقاً»؛ برای آنان بهشت‌های جاودان است. از زیر پای بهشتیان نهرها جاری است، و آنان به دستبندهایی از طلا آراسته می‌شوند، و لباس سبز رنگ از حریر نازک و ضخیم می‌پوشند و بر تختها تکیه می‌زنند. چه پاداش خوبی و چه جایگاه نیکویی!

«متکئین علی رفرف خضر وعبقری حسان»؛ بهشتیان بر تخت‌هایی سبز و بسیار زیبا و نیکو تکیه زده‌اند.

آخرین آیه‌ای که در آن از رنگ سبز سخن به میان آمده، مربوط به رنگ زیبای دو بهشت از بهشت‌های عالم آخرت است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: «مدهامّتان» [آن دو بهشت که در آیه 62 سوره رحمن از آنها صحبت شده] در نهایت سبزی و خرمی هستند.

«مدهامتان» از ماده «ادهیمام» از ریشه «دهمه» است و در اصل به معنای سیاهی و تاریکی شب است و به سبز پر‌رنگ نیز اطلاق شده است. از آنجایی که چنین رنگی نشانه نهایت شادابی و طراوت گیاهان و درختان است، درباره آن دو بهشت که در اوج خرمی و سرسبزی هستند، به کار برده شده است.40

محققان و روانشناسان برای رنگ سبز آثار فراوانی را بر‌شمرده‌اند. یکی از آنها در درمان برخی از بیماریها است.41 دکتر پاک‌نژاد در این زمینه گوید: رنگ سبز، مفرح و برای باز و گشاد نمودن رگها و تسکین اعصاب و کم کردن فشار خون مؤثر است و باعث کاسته شدن تب می‌شود و در اطاق بیمارستانها نیز به کار می‌رود، و برای کسانی که پر‌تلاش هستند، رنگ سبزِ‌ملایم، مناسب است.42

رنگ سبز، قوای فکری را بر‌می‌انگیزد و بهجت‌آور است.43 در این باره شهید پاک‌نژاد گوید: «در قرآن مجید به خاصیت انبساط آوری و بهجت بخشی رنگ سبز در آیه «حدائق ذات بهجة» (نمل، 27/60) اشاره شده است.44 از امام معصوم(ع) در این زمینه آمده است:

ثـلاثه یـذهبـن عـن قلـب الحــزن الماء‌والخضـراء‌والـوجـه الحـسـن

سه چیز اندوه را از قلب حزین می‌برد آب و سـبــزه و صــورت زیـبـا45

به طور مکرر تجربه شده که رنگ سبز نقش تعدیل کننده‌ای بر افراد عصبی دارد و برخی از پژوهشگران از آن برای درمان بیماری‌های عصبی و اختلالات روانی استفاده می‌کنند، و بر این باوراند که استعمال رنگ سبز هیچ‌گونه واکنش منفی برای انسان در بر‌ندارد. همچنین گفته‌اند که سبز آرام‌بخش و تسکین‌دهنده و خنک‌کننده است و در هیتسری و کاستن خستگی اعصاب و زدودن بی‌خوابی تأثیر می‌گذارد و فشار خون را می‌کاهد و با انبساطی که در شعریه‌ها ایجاد می‌کند، به انسان حرارت46 می‌بخشد و نورالژی و میگرن را ساکن می‌نماید. حتی این رنگ در تعدیل نور خورشید هم مؤثر است.47

دکتر اردوبادی درباره اثرات زیستی‌ـ روانی رنگ سبز گوید: «رنگ سبز در بین هفت رنگ موجود در طیف نور سفید، رنگ وسط و متعادل است… و اثر مفرح و آرام بخشِ‌ملایم دارد؛ نه مانند قرمز که اثر محرک و هیجان آور و نه مانند آبی که اثر مسکن و غیر فعال دارد. از این رو، سبز روشن برای محیط کار و زندگی، رنگ مناسبی بوده و اثر مفرحِ‌ملایمی دارد و تماس مداوم با آن اشکالی ایجاد نمی‌کند. زیرا به علت متعادل بودنِ‌خواص آن از جهات مختلف، نه تولید عکس العمل‌های پی در‌پی روانی و عصبی می‌کند که منتهی به هیجان و عدم اعتدال و آرامش روحی شود و نه اثرات آرام بخش آن چنان زیاد است که از شادابی و فعالیت انسان بکاهد.»48

دکتر پُدُلسکی (Podolsky) نتایج اثر رنگ سبز را در کتاب «دکتر رنگ را تجویز می‌کند» این‌گونه شرح داده است: «سبز در سیستم عصبی اثر می‌کند. این رنگ مسکن و هیپتونیک و تعدیل کننده هیجانات و اضطراب است. در تحریکات عصبی، بی‌خوابیها و خستگی اثر مفیدی دارد. فشار را پایین می‌آورد. با منبسط ساختن شعریه‌ها، انسان احساس حرارت می‌کند. نورالژی و میگرن را تسکین می‌دهد؛ آرام کننده خوبی است و استعمال آن هیچ عکس‌العملی را نشان نمی‌دهد.»49

کلمه «بیض» (سفید) و مشتقات آن11 بار به طور صریح و یکبار هم به طور کنایی در قرآن به کار رفته است. یک مورد آن مربوط به نور است.

«الم تر أنّ اللّه أنزل من السماء‌ماءً‌فأخرجنا به ثمرات مختلفاً‌الوانها ومن الجبال جدد بیض وحمر مختلف الوانها وغرابیب سود»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که از آن میوه‌هایی رنگارنگ بر‌آوردیم و از کوهها نیز جاده‌هایی به رنگ سفید و سرخ و به رنگ‌های مختلف و گاه کاملاً‌سیاه ساختیم؟!

یکی از معجزات حضرت موسی(ع) برای هدایت مردم و فرعونیان این بود که وقتی دست شریفش را به گریبانش می‌برد، می‌توانست آن را به صورتی زیبا و درخشنده و سفید خارج کند. در قرآن مجید در پنج آیه از این موضوع سخن به میان آمده است:

«ونزع یده فإذا هی بیضاء‌للناظرین»؛ و دستش را [از گریبانش] جدا ساخت. بناگاه بینندگان را سپید و درخشان بود.

«واضمم یدک إلی جناحک تخرج بیضاء‌من غیر سوء‌ایة‌اخری»؛ و دست خود را به گریبانت ببر. به صورتی سپید و درخشنده و بی‌عیب بیرون می‌آید. این نشانه دیگری از سوی خداوند است.